موقعيت‌ جغرافيايي‌

استان‌ قم‌ با وسعتي‌ معادل‌ ۶۳۱,۱۴ كيلومتر مربع‌ در جنوب‌ پايتخت‌ واقع‌ شده‌ است‌. براساس‌ آخرين‌تقسيمات‌ سياسي‌ و اداري‌ در سال‌ ۱۳۷۵، شهرستان‌ قم‌ تنها شهرستان‌ استان‌ و شهر قم‌ مركز شهرستان‌ و استان‌قم‌ مي‌باشد. اين‌ استان‌ از شمال‌ به‌ جلگه‌ ورامين‌ و شهرري‌ از استان‌ تهران‌ و ساوه‌ از استان‌ مركزي‌، از جنوب‌ به‌شهرستان‌هاي‌ محلات‌ و دليجان‌ از استان‌ مركزي‌ و كاشان‌ از استان‌ اصفهان‌ و كويرنمك‌، از غرب‌ به‌ شهرستان‌هاي ‌آشتيان‌ و تفرش‌ از استان‌ مركزي‌ محدود است‌.
استان‌ قم‌ در قلمرو كوير مركزي‌ ايران‌ واقع‌ شده‌ است‌. ناهمواري‌هاي‌ استان‌ قم‌ مشتمل‌ بر نواحي‌ كوهستاني‌،پايكوهي‌ و دشتي‌ است‌. شهر قم‌ به‌ علّت‌ مجاورت‌ با بيابان‌ و دوري‌ از دريا، اقليمي‌ خشك‌ و كم‌ رطوبت‌ وبارشي‌ اندك‌ و نامناسب‌ دارد. بيشتر زمين‌هاي‌ اين‌ استان‌ قابليت‌ كشاورزي‌ ندارند و به‌ حاشيه‌ درياچه‌ نمك‌ يامسيله‌ معروف‌اند


جمعیت استان

اين‌ استان‌ در سال‌ ۱۳۷۵، حدود ۰۴۴،۸۵۳ نفر جمعّيت‌ داشته‌است‌ كه‌ از اين‌ تعداد ۱۶/۹۱ درصد در نقاط‌ شهري‌ و ۸۲/۸ درصد در نقاط‌ روستايي‌ سكونت‌ داشته‌اند .


تاريخ‌ و فرهنگ

گفته‌ مي‌شود كه‌ شهر قم‌ پيش‌ از دوره‌ اسلامي‌ نيز وجود داشته‌ است‌ ولي‌ گروهي‌ اعتقاد دارند كه‌شهر قم‌ بعد از اسلام‌ بنا گرديده‌ است‌. «كفم‌» نام‌ حصار باستاني‌ شهر قم‌ بود و به‌ همين‌ لحاظ‌ عرب‌ها اين‌ شهر را قم‌ناميدند. در زمان‌ حمله‌ عرب‌ها به‌ ايران‌، قم‌ از توابع‌ اصفهان‌ بود و همزمان‌ با اصفهان‌ فتح‌ گرديد. در سال‌ ۲۴ -۲۳ هجري‌ قمري‌، ابوموسي‌ اشعري‌ بخشي‌ از سپاه‌ تحت‌ فرماندهي‌ خود را روانه‌ فتح‌ قم‌ نمود و اين‌ شهر در زمان‌عمر - خليفه‌ دوّم‌ - به‌ دست‌ مسلمين‌ فتح‌ شد. با مهاجرت‌ قبيله‌ اشعري‌ از كوفه‌ به‌ قم‌ و اسكان‌ آن‌ها در اين‌ناحيه‌، قم‌ به‌ تدريج‌ به‌ شهر تبديل‌ شد. بين‌ اعراب‌ اشعري‌ و ساكنان‌ زرتشتي‌ قم‌ پيوسته‌ نزاع‌ و درگيري‌ درمي‌گرفت‌ كه‌ به‌ شكست‌ قطعي‌ زرتشتيان‌ و تسلط‌ اشعريان‌ مسلمان‌ بر قم‌ منجر شد. در قرون‌ اوّليه‌ اسلام‌، علويان‌با بي‌رحمانه‌ترين‌ وضع‌، تحت‌ آزار و تعقيب‌ حكام‌ عباسي‌ و اموي‌ بودند. در ميان‌ شهرهاي‌ ايران‌، قم‌ از مناطق‌مهمّي‌ بود كه‌ علويان‌ پيوسته‌ به‌ سوي‌ آن‌ هجرت‌ مي‌كردند . با حضور علويان‌ در قم‌، اين‌ شهر به‌ يك‌ شهر علوي‌ نشين‌ تبديل‌ شد. مردم‌ قم‌، مأموران‌ را قاتل‌ امام‌ هشتم‌علي‌ بن‌ موسي‌ الرضا (ع‌) مي‌دانستند و به‌ خواهر آن‌ حضرت‌ در قم‌ فوت‌ و مدفون‌ است‌ عشق‌ مي‌ورزيدند و لذابا حكومت‌ آن‌ ناسازگاري‌ مي‌كردند و خراج‌ نمي‌پرداختند. مأمون‌، «علي‌ بن‌ هشام‌» را با لشكر نيرومند به‌ سوي‌شهر قم‌ روانه‌ كرد كه‌ به‌ قتل‌ عام‌ مردم‌ و تخريب‌ شهر منجر شد. مردم‌ قم‌ پس‌ از شنيدن‌ خبر فوت‌ مأمون‌ دست‌ به‌ شورش‌ زدند و با هجوم‌ به‌ داراالحكومه‌ در سال‌ ۲۱۶ ه.ق‌عامل‌ خليفه‌ را از شهر بيرون‌ كردند. پس‌ از مأمون‌، معتصم‌ به‌ خلافت‌ رسيد و سپاهي‌ را براي‌ دفع‌ شورش‌ به‌ قم‌روانه‌ كرد. اين‌ سپاه‌ نيز شهر را به‌ آتش‌ كشيد. بعد از اين‌ سركوبي‌، «محمدبن‌ عيسي‌ بادغيسي‌» به‌ حكومت‌ قم‌گماشته‌ شد. اين‌ شخص‌ سياست‌ آرامش‌ با مردم‌ را در پيش‌ گرفت‌. با روي‌ كار آمدن‌ متوكل‌ عباسي‌ سياست‌ ضدعلوي‌ تشديد شد و مردم‌ قم‌ نيز به‌ حمايت‌ از «حسين‌ كوكبي‌» شتافتند تا دولت‌ علوي‌ در محدوده‌ طالقان‌،قزوين‌، زنجان‌ و ابهر توسط‌ وي‌ تشكيل‌ شود. پس‌ از متوكل‌، معتمد خليفه‌ عباسي‌، «موسي‌ بن‌ بغا» را مأمور نمود تا هم‌ حسين‌ كوكبي‌ را سركوب‌ كند و هم‌طغيان‌ قم‌ را فرو نشاند و مردم‌ از ظلم‌ و ستم‌ خلفا و عاملان‌ آن‌ها به‌ امام‌ يازدهم‌ امام‌ حسن‌ عسكري‌ (ع‌) توسل‌جستند. به‌ طور كلي‌ شورش‌ و سركوب‌ مداوم‌ مردم‌ قم‌ تا زمان‌ به‌ قدرت‌ رسيدن‌ آل‌ بويه‌ كه‌ خود از علويان‌بودند، ادامه‌ يافت‌. در دوران‌ اين‌ سلسله‌، شهر قم‌ در ابعاد مختلف‌ رشد و توسعه‌ يافت‌. در دوره‌ سلجوقيان‌تصدي‌ امور مهّم‌ سلجوقي‌ توسط‌ فرزانگان‌ قمي‌، در عمران‌ و ترقي‌ شهر قم‌ مؤثر شد. در حمله‌ مغول‌ شهر قم‌ به‌كلي‌ منهدم‌ شد ولي‌ پس‌ از گرايش‌ بعضي‌ از حكام‌ به‌ اسلام‌ مانند "سلطان‌ محمد اولجايتو"شهر قم‌ مورد توجه‌قرار گرفت‌. اين‌ شهر در دهه‌هاي‌ پاياني‌ قرن‌ هشتم‌ ه.ق‌ مورد تهاجم‌ "تيمور گوركاني‌" قرار گرفت‌ و مردم‌ شهر قتل‌عام‌ شدند. مقارن‌ ظهور حكومت‌ خاندان‌هاي‌ "قراقويونلو" و "آق‌ قويونلو" و به‌ ويژه‌ در دوره‌ صفويان‌ قم‌ مورد توجه‌قرار گرفت‌ و به‌ تدريج‌ رو به‌ شكوفايي‌ نهاد. قم‌ در سال‌ ۹۰۹ ه.ق‌ از مراكز مهّم‌ فرهنگي‌ و فقهي‌ شيعه‌ گرديد وعلماي‌ بزرگي‌ در اين‌ شهر كرسي‌ تدريس‌ و تحقيق‌ بنا نهادند و اهميّت‌ زيارتي‌ و مذهبي‌ اين‌ شهر فزوني‌ يافت‌ . در حمله‌ افغان‌ها، شهر قم‌ خسارات‌ سنگيني‌ را متحمل‌ شد و مردم‌ قم‌ نيز از نظر اقتصادي‌ تحت‌ فشارشديدي‌ قرار گرفتند. در دوره‌ نادر شاه‌ افشار نيز شهر قم‌ متحمل‌ خسارات‌ فراوان‌ شد و همچنين‌ زماني‌ كه‌خاندان‌هاي‌ زند و قاجار براي‌ تسلط‌ بر ايران‌ با يكديگر جدال‌ مي‌كردند، شهر و مردم‌ قم‌ آسيب‌ فراوان‌ ديدند. درسال‌ ۱۲۰۸ هجري‌ قمري‌، قم‌ تحت‌ تسلط‌ آغا محمّد خان‌ قاجار در آمد. فتحعلي‌ شاه‌ پس‌ از پيروزي‌ بر دشمنان‌،به‌ مرمت‌ حرم‌ و بارگاه‌ حضرت‌ معصومه‌ (س‌) پرداخت‌. وي‌ نذر كرده‌ بود كه‌ اگر بر دشمنان‌ پيروز شود به‌ عمران‌بارگاه‌ آن‌ حضرت‌ بپردازد. در سال‌ ۱۲۹۴ هجري‌ شمسي‌، هنگامي‌ كه‌ قشون‌ روس‌ وارد كرج‌ شد، بسياري‌ از مردم‌ تهران‌ به‌ قم‌ مهاجرت ‌كردند و موضوع‌ انتقال‌ پايتخت‌ به‌ قم‌ نيز مطرح‌ گرديد، ولي‌ سفارت‌ خانه‌هاي‌ روسيه‌ و انگليس‌ با تحت‌ فشارقرار دادن‌ احمد شاه‌، طرح‌ انتقال‌ پايتخت‌ را خنثي‌ كردند. در همين‌ زمان‌،توسط‌ مهاجرين‌ قم‌، «كميته‌ دفاع‌ ملي‌»براي‌ دفاع‌ از ميهن‌ تشكيل‌ شد. بدين‌ ترتيب‌ اين‌ شهر به‌ يك‌ مركز سياسي‌ و نظامي‌ عليه‌ روس‌ و انگليس‌ تبديل‌شد، ولي‌ پس‌ از درگيري‌هاي‌ متعددي‌، در سال‌ ۱۲۹۴ هجري‌ شمسي‌ به‌ اشغال‌ نيروهاي‌ روس‌ درآمد. در حال‌ حاضر، قم‌ يكي‌ از مراكز مهّم‌ تشيع‌ ايران‌ و جهان‌ است‌. وجود بارگاه‌ باعظمت‌ حضرت‌ معصومه‌(س‌) و حوزه‌ علميه‌ قم‌ اهميت‌ مذهبي‌ اين‌ شهر را بيش‌ از پيش‌ فزوني‌ بخشيده‌ و حوزه‌هاي‌ علمي‌ و آموزشي‌ آن‌نيز توسعه‌ يافته‌ است‌.


آب‌ و هوا

استان‌ قم‌ از نظر آب‌ و هوا، اقليم‌ نيمه‌ بياباني‌ دارد و ميزان‌ بارش‌ سالانه‌ آن‌ در اطراف‌ حوض‌ سلطان‌كمتر از ۱۰۰ ميلي‌ متر است‌ كه‌ عمدتاً در فصول‌ سرد سال‌ (پاييز و زمستان‌) صورت‌ مي‌گيرد. در حالي‌ كه‌ درفصول‌ گرم‌ به‌ ويژه‌ تابستان‌، نزولات‌ جوي‌ آن‌ بسيار نادر است‌. طبق‌ گزارش‌ ايستگاه‌هاي‌ سينوپتيك‌ استان‌ درسال‌ ۱۳۷۳، بيشترين‌ درجه‌ حرارت‌ ثبت‌ شده‌ با ۶/۳۱ درجه‌ به‌ مرداد ماه‌ و كمترين‌ آن‌ با ۲/۵ درجه‌ سانتيگراد به‌دي‌ ماه‌ مربوط‌ است‌. همچنين‌ ماه‌هاي‌ ارديبهشت‌، خرداد، شهريور و مهر مناسب‌ترين‌ زمان‌ براي‌ مسافرت‌ به‌استان‌ است‌.

صنايع‌ دستي‌ و سوغاتی

در سطح‌ استان‌ قم‌ و به‌ ويژه‌ در مناطق‌ روستايي‌ آن‌ توليد و عرضه‌ صنايع‌ دستي‌متنوعي‌ رايج‌ است‌ كه‌ امروزه‌ عليرغم‌ كاهش‌ رونق‌ اوّليه‌ هنوز هم‌ به‌ عنوان‌ يكي‌ از جلوه‌هاي‌ هنرهاي‌ ايراني‌ وهمچنين‌ يكي‌ از منابع‌ درآمدي‌ خانوارهاي‌ روستايي‌ بشمار مي‌آيد. اهم‌ صنايع‌ دستي‌ استان‌ عبارتند از: قالي‌، سراميك‌، آجر، درودگري‌ و منبت‌ كاري‌ . اهم‌ سوغاتي‌هاي‌ استان‌ قم‌ عبارتند از: سوهان‌، مهر و تسبيح‌، ظروف‌سنگي‌، ظروف‌ گچي‌، اشياء تزئيني‌، چيني‌ و فرش‌ ابريشمي‌ و ميوه‌هايي‌ مانند انار و انجير.